Agnieszka Wołoszyn-Korczyk

Metoda projektów w nauczaniu przyrody

Szkoła jest odpowiedzialna za wykreowanie jednostek, które będą w stanie stawić czoła przemianom społeczno - gospodarczym w naszym kraju. Oznacza to, że należy zadbać o to, aby obecni uczniowie w przyszłym, dorosłym życiu wykazali się operatywnością i szeroko rozumianą inicjatywą. Obserwuje się jednakże w praktyce szkolnej niedocenianie metod aktywizujących, wpływających na rozwój samodzielnego myślenia i kształtowania postawy twórczej. Zbyt mocno zakorzenił się schematyzm i podający tok pracy lekcyjnej. Warta przypomnienia i aktualizacji wydaje się być metoda projektów opisana przez J. Stevensona.

Przełom wieków XIX i XX to lata głębokich przeobrażeń, które zachodziły w życiu społeczeństw krajów europejskich i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. W polityce edukacyjnej oczekiwano, aby to szkoła przejęła całokształt wychowania. W związku z tym musiała ona nawiązać do osobistego doświadczenia dziecka i zbliżyć się do jego środowiska życia. Doszły do głosu poglądy, że nie należy dzieciom w szkole narzucać gotowych treści ze sztywnego programu nauczania, ale rozwijać samodzielność myślenia, uczyć umiejętności rozwiązywania problemów i kształtować u nich aktywną postawę wobec rzeczywistości.

Nowa sytuacja społeczna i wynikające z jej powodu potrzeby w zakresie wychowania uwidoczniły się w wielu koncepcjach pedagogicznych przełomu wieków. Bodaj największą indywidualnością wśród pedagogów był John Dewey twórca metody problemowej, który uważał, że życie ludzkie jest procesem aktywnego ustosunkowania się organizmu do środowiska, działanie jest istotną cechą człowieka, a myśl to narzędzie przystosowania się i instrument działania służący rozwiązywaniu problemów życiowych a nie szukaniu prawdy.( W. Okoń /red./ 1977,s.56) Na takim podłożu zrodziła się „metoda projektów”, której klasyczną definicję i opis dał uczeń i współpracownik Deweya, W. H. Kilpatrick. Według tego ostatniego najważniejszą cechą metody było planowanie, odważne planowe działanie wykonywane „całym sercem” w środowisku społecznym. Zdaniem Kilpatricka należy gardzić człowiekiem, który biernie przyjmuje to, co mu los przyniesie, a podziwiać tego, który jest mistrzem swego losu, kto planuje i plany te realizuje. Jeżeli planowanie jest istotą wartościowego życia w demokratycznym społeczeństwie, to powinno być ono typowe dla postępowania pedagogicznego. Dziecko musi mieć okazję do planowania w szerokim zakresie, musi jednak brać odpowiedzialność za skutki wynikające realizacji swoich planów.(tamże,58)

Metoda projektów obok metody problemowej stała się jednym z praktycznych zastosowań poglądów Deweya w nauczaniu szkolnym. W USA literatura o tej metodzie była bardzo bogata. W języku polskim ukazała się tylko książka Johna Alfreda Stevensona: „Metoda projektów w nauczaniu” z 1920 roku, której przekład W. Piniówny ukazał
się w 1930 roku. Według Stevensona muszą współistnieć cztery następujące cechy, aby postępowanie metodyczne można było nazwać „projektem”:

nabywanie wiadomości zachodzi głównie metodą rozumowania, a więc dzięki własnemu wysiłkowi myślowemu ucznia, a nie za pomocą pamięciowego przyswajania wiedzy podanej przez nauczyciela

ma za zadanie nie tylko gromadzenie wiedzy, ale zmianę postępowania

zagadnienia wyrastają i rozwiązywane są na naturalnym podłożu

wprowadzenie zasad teoretycznych następuje w miarę tego jak są potrzebne do rozwiązywania do rozwiązywania zagadnień (tamże,s.59)

Do podejmowania prób nauczania metodą projektów w Polsce skłaniały nauczycieli trzy względy: psychologiczny, społeczny oraz elastyczność metody.(W. Dzierzbicka, S. Dobrowolski /red./,1963,s.304).

Metoda projektów nie odrzuca konwencjonalnych treści nauczania. Projekty są dobierane tak, że obejmują fakty, zasady i działania przewidziane programem nauczania. Odrzucany jest jednak układ przedmiotowy i logiczny, bowiem dobiera się materiał z różnych dziedzin w miarę jak jest on potrzebny do realizacji zamierzeń. Obok metody projektów dopuszcza się także zajęcia, których zadaniem jest usystematyzowanie i utrwalenie materiału.

Chcąc zweryfikować skuteczność metody projektów przeprowadziłam w roku szkolnym 1999/2000 w klasie IVc Szkoły Podstawowej nr 1 w Brzeszczach(woj. małopolskie) w ramach zajęć z przyrody eksperyment pedagogiczny. Eksperymentem objęto treści programowe skupione wokół tematu „Woda w życiu codziennym i zachowaniu higieny.” Temat ten uznałam za niemal idealny do przeprowadzenia tą metodą, ponieważ jak pisze W.Okoń ( red. 1977,s.59-60)

- uczniowie sami mogli ustalić cel i sposoby działania,

-czynności zawarte w projekcie były odpowiedzią na sytuację o charakterze problemowym

-wiadomości i fakty podawane były uczniom wtedy, gdy były potrzebne, a nie na zapas,

- projekt odbywał się na tak zwanym naturalnym podłożu czyli miał swoje odzwierciedlenie

w codzienności.

Projekt obejmował 4 jednostki lekcyjne i został poprzedzony testem złożonym z 11 pytań, które miały na celu sprawdzić dotychczasowy stan wiadomości uczniów na powyższy temat. Zostali oni uprzedzeni, że nie będą oceniani, ale jedynie sprawdzeni pod kątem posiadanych wiadomości. Test ten rozwiązywali około 20 minut.

We wstępnej fazie projektu miała miejsce rozmowa dotycząca tematu: ”Woda w życiu codziennym i zachowaniu higieny”. Poruszono następujące sprawy: czynności domowe z użyciem wody, zachowanie higieny osobistej, wykorzystanie wody dla potrzeb zwierząt i roślin domowych, zawartość wody w pokarmach i napojach. Potem metodą burzy mózgów uczniowie zastanawiali się nad rolą wody w zachowaniu higieny człowieka, sposobami wykorzystywania wody przez rośliny i zwierzęta, nad skutkami braku wody dla człowieka roślin i zwierząt, nad sposobami magazynowania wody słodkiej w przyrodzie oraz nad sytuacjami kiedy wody nie należy oszczędzać. Swoje spostrzeżenia przedstawili na forum klasy, a następnie utrwalili uzupełniając ćwiczenia.

W czasie następnej lekcji uczniowie zostali podzieleni na 5 zespołów. Każdy uczeń w zespole otrzymał swoją kartę pracy na której notował wyniki obserwacji i pomiarów.

ZESPÓŁ PIERWSZY: „Zużycie wody przy wielokrotnym myciu rąk, zębów i całego ciała

w ciągu 1 dnia przypadająca na 1 ucznia”

Wykonaj następujące czynności:

1. zaplanuj i wybierz sobie jakiś pojemnik, którym będziesz odmierzał wodę (może to być szklanka, kubek, garnek, wiadro, butelka, miska)

2. dowiedz się jaka ilość wody zmieści się w wybranym przez ciebie naczyniu (zapytaj kogoś starszego)

3. zapisz ile wody pomieści wybrane przez ciebie naczynie

4. w ciągu tylko 1 dnia zmierz ile wody zużyłeś do mycia rąk

5. w ciągu tylko 1 dnia zmierz ile wody zużyłeś do mycia zębów

6. w ciągu tylko 1 dnia zmierz ile wody zużyłeś do umycia całego ciała (kąpieli w wannie lub pod prysznicem)

ZESPÓŁ DRUGI: „Zużycie wody w utrzymaniu w czystości mieszkania i urządzeń sanitarnych w ciągu 1 dnia przypadająca na 1 ucznia”

Wykonaj następujące czynności:

1. zaplanuj i wybierz sobie jakiś pojemnik, którym będziesz odmierzał wodę (może to być szklanka, kubek, garnek, wiadro, butelka, miska)

2. dowiedz się jaka ilość wody zmieści się w wybranym przez ciebie naczyniu (zapytaj kogoś starszego)

3. zapisz ile wody pomieści wybrane przez ciebie naczynie

4.w ciągu tylko 1 dnia zmierz ile wody zużywa się do mycia podłogi

5. w ciągu tylko 1 dnia zmierz ile wody zużywa się do mycia garnków

6. w ciągu tylko 1 dnia zmierz ile wody zużywa się do sprzątnięcia łazienki

7. w ciągu tylko 1 dnia zmierz ile wody zużywa się w czasie korzystania z ubikacji ( spróbuj się w tym celu dowiedzieć ile wody zmieści się w rezerwuarze)

ZESPÓŁ TRZECI: „Zużycie wody w utrzymaniu czystości ubrań i bielizny pościelowej w czasie 1 prania”

Wykonaj następujące czynności:

1. zorientuj się czy w twoim domu w ciągu najbliższych dni będzie odbywało się pranie

2. dowiedz się czy będzie to pranie ręczne czy w pralce

3. postaraj się ustalić, jeśli to będzie pralka jaką ilość wody zużywa ona w czasie 1 prania (pomocy szukaj u rodziców lub w instrukcji obsługi pralki)

4. jeśli będzie to pranie ręczne zaplanuj i wybierz naczynie którym zmierzysz ilość zużytej wody

5. zapisz ile wody pomieści wybrane przez ciebie naczynie (poproś o pomoc kogoś starszego)

ZESPÓŁ CZWARTY: „Określenie ilości wody występującej w napojach i pokarmach spożywanych w ciągu 1 dnia przez 1 ucznia”

Wykonaj następujące czynności:

1. tylko w ciągu 1 dnia notuj ile szklanek napojów wypiłeś (obojętne jakie to będą napoje w nich przecież jest woda)

2. dowiedz się ile napoju mieści się w szklance, kubku, butelce czy kartoniku z którego piłeś)

3. zapisane ilości dodaj do siebie i zanotuj

4. pamiętaj, chodzi tylko o twoją osobę

5. tylko w ciągu 1 dnia notuj na tej kartce ile płynnych potraw zjadłeś (zupa, zupa mleczna)

ZESPÓŁ PIĄTY: „Określenie ilości wody zużywanej do podlewania kwiatów i pojenia zwierząt w ciągu 1 dnia w domu 1 ucznia”

Wykonaj następujące czynności:

1. zaplanuj i wybierz sobie pojemnik (naczynie) przy pomocy którego będziesz mierzył zużycie wody (szklanka, słoik, konewka, butelka, garnek, dzbanek)

2. dowiedz się i zapisz na tej kartce ile wody pomieści wybrany przez ciebie pojemnik

3. tylko w ciągu 1 dnia zmierz ile wody zostało zużyte do podlewania roślin (podlewaj ty lub bądź przy kimś kto to robi)

4. dowiedz się ile wody mieści się w misce twojego zwierzęcia domowego (jeśli masz to zwierzę, bo jeśli nie to pomiarów nie robisz)

5.tylko w ciągu 1 dnia zmierz jaką ilość wody wypił twój zwierzak

Wyjaśniano wspólnie wszelkie wątpliwości, a nauczyciel odpowiadał na stawiane mu pytania. Uczącemu bardzo zależało na tym by podopieczni dobrze zrozumieli polecenia i dokładnie wykonali pomiary. Aby uczynić pracę dzieci jeszcze ważniejszą nauczyciel zwrócił się poprzez uczniów pisemnie w zeszytach przedmiotowych do rodziców prosząc ich o pomoc i wyrozumiałość jeśli pomiary prowadzone przez dzieci miałyby być uciążliwe. Wspólnie ustalono termin wykonania pomiarów.

Po ustalonym czasie na lekcji przyrody zespoły przedstawiały swoje wyniki, które nauczyciel odnotowywał na tablicy. Z kolei dzieci z pomocą nauczyciela wyliczały średnią pomiarów dla każdego zespołu. Pomoc nauczyciela była konieczna ponieważ obliczanie przez uczniów średniej miało miejsce po raz pierwszy na początku roku szkolnego, nie osiągnęli więc oni biegłości w tym zakresie.

Średnie wyniki przypadające na jednego ucznia zostały przeliczone na wszystkich uczniów tej klasy oraz na wszystkich uczniów szkoły. Z mnożeniem sposobem pamięciowym

i pisemnym uczniowie nie mieli problemów. Przy okazji nauczyciel zaznajomił uczniów z jednostkami objętości w takim zakresie w jakim było to konieczne do obliczeń.

Aby odetchnąć po karkołomnych wyliczeniach dla relaksu dzieci robiły doświadczenia przy pomocy, których miały możliwość sprawdzić czy w owocach i warzywach znajduje się woda. W tym celu w swoich grupach, po wcześniejszym umyciu rąk, tarły na tarkach przyniesione przez siebie obrane jabłka, ogórki, marchewkę i wyciskały z nich sok przez gazę do kubków jednorazowych. Następnie sok został wypity, a pozostałe części owoców i warzyw zjedzone.

Następnie z każdego zespołu została wyłoniona osoba, która zobowiązała się obliczenia wykonane przez swoją grupę przelać na papier tak, aby można je było zaprezentować na gazetce szkolnej. Pod wynikami pomiarów każdego zespołu znalazły się nazwiska osób, które je wykonywały. Wyniki eksperymentu pojawiły się w formie gazetki z okazji „Dnia Ziemi”.

Na następnej lekcji uczniowie w grupach zastanawiali się nad sposobami oszczędzania wody. Podawane przez nich sposoby w dużej mierze oparte były o wnioski z przeprowadzonych pomiarów oraz na obserwacjach wykorzystania wody w ich własnych domach lub domach bliskich i znajomych. Wnioski wyciągali także pracując z tekstem w podręczniku do przyrody. Przykładowe sposoby oszczędzania wody zapisane zostały
w zeszytach przedmiotowych. Wśród najczęściej powtarzających się sposobów dzieci wymieniły:

- szybką kąpiel pod prysznicem zamiast nalewania wody do wanny,

- dokręcanie kranów,

- naprawę cieknących kranów,

- nalewanie wody do kubka podczas mycia zębów,

- zmywanie naczyń w zlewie napełnionym wodą i zakorkowanym,

- pranie w pralkach automatycznych i zmywanie naczyń przez zmywarki tylko przy maksymalnym ich wypełnieniu.

W celu utrwalenia wiadomości uczniowie wypełniali ćwiczenia przedmiotowe i odpowiadali na zawarte tam pytania, odwołując się do własnych wcześniej zdobytych doświadczeń. Dał się zauważyć pewien charakterystyczny fakt, a mianowicie dzieci bardzo rzadko zwracały się do nauczyciela o pomoc, raczej wymieniały poglądy między sobą. Na zakończenie eksperymentu uczniowie powtórnie rozwiązywali ten sam test, który pisali przed przystąpieniem do realizacji tematu o wodzie.

W celu wykazania skuteczności weryfikowanej metody projektów wyniki obu testów poddane zostały analizie z punktu widzenia przyrostu wiedzy na w/w temat. Analizując wartość wskaźnika poprawności wykonania zadań testowych w odniesieniu do poszczególnych uczniów, zaobserwowano, że w teście końcowym był on zawsze wyższy niż w początkowym. Różnice te wahały się od 10,0% do 40,0% na korzyść testu końcowego.

Analiza uzyskanych danych pozwala wnioskować o przyroście wiadomości uczniów na temat: ”Woda w życiu codziennym i zachowaniu higieny”. Globalne wyniki testu końcowego w porównaniu z początkowym były o 28,6% wyższe. Wnioskować można, że wynik badania końcowego jako większy od wyniku badania początkowego świadczy o działaniu zmiennej eksperymentalnej. Tak więc metoda projektów wpłynęła na przyrost wiadomości uczniów w zakresie objętym eksperymentem.

1.W. Dzierzbicka, S. Dobrowolski, Eksperymenty pedagogiczne w Polsce w latach 1900 - 1939,Wrocław- Warszawa- Kraków,1963, WSiP.

2.W. Okoń, /red./, Szkoły eksperymentalne w świecie 1900 - 1975, Warszawa 1977,WSiP.